مسجد جامع ساوه از اولين مسجد‌هايي است كه در ايران ساخته شده و طي سال‌ها دوره‌هاي مختلف توسط هنرمندان ايراني تزئين و مرمت شده‌است .
هزار و دويست - سيصد سال پيش چند تا اوستا بناي ساوجي دور هم جمع شدند، طرح يك مسجد كوچك و جمع‌وجور را كشيدند، آستین‌هایشان را بالا زدند و با کنار هم گذاشتن خشت‌های گلی آفتاب خورده، چند تا شبستان را دور تا دور یک حیاط مستطیل شکل بنا کردند.
باستان‌شناسان مدعی‌اند این مسجد یکی از اولین مسجدهای ساخته شده در ایران است؛ هرچند مسجد کهنسال در طول قرن‌های بعد آن‌قدر تغییر کرد که دیگر چیزی از آن مسجد اولیه باقی نمانده .
حالا دور تا دور حياط مستطيل - مربع شكل مسجد جامع شهر ساوه را يك گنبد زيبا، چندين شبستان، ايوان‌هايي بلند و مناري رشید گرفته است. این مسجد زیبا آن‌قدر تزئينات جور واجور معماری روی طاق‌ها و دیوارهایش دارد که می‌توان به عنوان یک موزه به دیدنش رفت.
بد نيست بدانيد
 تا به حال به‌طور دقيق سن و سال مسجد جامع ساوه تعيين نشده، اما قديمي‌ترين چيزي كه توي اين مجموعه پيدا شده، كتيبه‌هايي است كه در قرن چهارم نوشته شده‌اند. پس اين مسجد لااقل هزار سالي عمر دارد .
  با كاوش‌هايي كه طي چند سال گذشته انجام شده و با كشف توده‌هاي گلي و آواري كه به دست آمده، كارشناسان ميراث فرهنگي معتقدند كه در محل كنوني مسجد جامع، مسجدي قديمي‌تر وجود داشته كه قسمتي از مصالح مسجد امروزي از همان مسجد اوليه تامين شده.
  روبه‌روي گنبدخانه كه بشود ضلع شمالی مسجد، ديوار خرابه‌هاي خشتی وجود دارد كه احتمالا زماني ديوار حجره‌هاي درس و بحث طلبه‌های علوم ديني بوده و حالا محتاج سايبان‌هاي بالاي سرشان هستند تا از گزند باد و باران در امان بمانند .
  مسجد جامع ساوه در طول تاريخ تغييرات زيادي كرده؛ گنبدخانه مسجد كه از قديمي‌ترين بخش‌هاي آن است، قرن چهارم و پنجم در ضلع جنوبي بنا شده، مناره مسجد متعلق به قرن ششم است، ايوان غربي در قرن هشتم و بعد از غارتگري‌هاي مغول ساخته شده و حتي قاجاري‌ها هم دستي بر سر و روی مسجد کشیده‌اند.
 به تمام آن چيزهايي كه در عكس‌ها مي‌بينيد، اضافه كنيد يك كتابخانه بزرگ با قفسه‌هاي پر از كتاب‌هاي دستنويس را كه نقلش در كتاب «آثار البلاد و اخبار العباد » آمده. اين مجموعه كه به وزير ابي طاهر خاتون منسوب است، محل نگهداري اشياي باارزشي از جمله اسطرلاب، گوي و كتاب‌هاي خطي بوده. تمام اين مجموعه را سپاهيان مغول مثل خيلي از گنجينه‌هاي ديگر سرزمين ما به آتش كشیدند.
ايوان پیرغربي که حالا دیگر به کمک تيرهاي چوبي و داربست‌هاي فلزي سر پا ایستاده، عضو نسبتا جديدتر ضلع غربي مسجد است. سال‌ها پس از ساخته شدن رديف طاق‌هاي نه‌چندان بلند، در ابتداي قرن هشتم، 3طاق از وسط اين مجموعه را خراب كرده و اين ايوان را آن‌قدر استادانه بين طاق‌ها بنا مي‌كنند كه عمرا كسي بتواند حدس بزند اين ايوان از الحاقات بعدي است .
طاق‌هاي كناري هم كه آن‌قدرها عرضي ندارند، سال‌هاي سال محل اعتكاف مؤمنان و اقامت كساني بوده كه خسته و كوفته از گرد راه مي‌رسيدند و مي‌خواستند شبي را در ساوه سر كنند.
   ورودي مسجد حالا همين در چوبی و شيشه‌هاي رنگي‌اش است اما در قرن هفتم كه اين مسجد آن‌قدرها هم تاريخي نبود، در ورودي و مجموعه سردر، درست روبه‌روي گنبدخانه قرار داشته و ساوجي‌ها براي پا گذاشتن به صحن مسجد بايد از يك طاق رفيع و 2مناره در دو طرفش، مي‌گذشتند. اگر داستان ما درباره مجموعه ورودي درست از آب در بيايد، 2مناره مسجد جامع ساوه، قديمي‌ترين جفت‌مناره در سردر مساجد خواهند بود.
شاید باور كردن اينكه سنگيني گنبد بزرگ، ايوان‌ها و طاق‌هاي اين مسجد را خشت‌های گلی تحمل مي‌كنند، سخت باشد. زائده‌هايي كه پشت ديوارها مي‌بينيد، پشت بند هستند و دارند دیوارها را در تحمل بار سنگین‌شان همراهی می‌کنند.
  مفصل‌ترين تزئينات مسجد جامع روي محراب‌هايش اجرا شده؛ 2محراب يك تكه از كاشي متعلق به عصر تيموري در حجره‌هاي دو طرف گنبد خانه كار گذاشته شده و اين يكي كه در حال حاضر محراب اصلي مسجد جامع است، روي ديوار گنبد خانه قرار گرفته. تزئينات گچي با اين ظرافت و مزين به اسم اميرالمؤمنين، فقط از دست معماران چيره‌دست و شيعه‌مذهب صفوي برمي‌آمد.
  اين مناره که زمانی برای خود جفتي داشته و عالمي، حالا سال‌های سال است که تک و تنها بیرون محوطه مسجد ایستاده و زیبایی‌اش را به‌رخ می‌کشد. تزئينات آجري منار هيچ رنگ و لعابي ندارند اما متنوع و زيبا به نظر مي‌رسند .
در واقع این معمارهای خبره عهد سلجوقی بودند که با کمی پس و پیش کردن آجرها، نقش و نگار و حجم و تحرک ايجاد کرده‌اند. بازی نور و سایه از ساعتی به ساعتی دیگر، باعث می‌شود تزئینات منار مسجد جامع ساوه اصلا ساده و یکدست به‌نظر نرسند.
   فقط خدا مي‌داند كه زیر این تزئینات زیبای گچی چه چيزي ممكن است پيدا بشود . مرمت‌گرها و سازندگان بعدي مسجد، هيچ چيز را خراب نكرده‌اند، كتيبه‌ها و تزئينات اوليه مسجد را زير لايه‌هاي گچ نگه داشته‌اند و روي آن هنر خود را به نمايش گذاشته‌اند. بهترین تزئینات هر دوره را می‌توانید روی گنبد، ایوان، محراب و در و دیوارهای مسجد ببینید.
(برگرفته از سایت  www.hamshahrionline.ir ايرانگردی - محمد مهدي بهمني) 

قدیمی ترین عکس موجود از مسجد جامع ساوه و مناره آن

6.1.7.0
گروه دورانV6.1.7.0